Gmina
Lutomiersk

 Niektórzy z  właścicieli wsi odcisnęli w historii wyraźny ślad, inni pozostawili po sobie jedynie wzmianki, istnienia innych można się tylko domyślać. Udało się udokumentować niemal trzydziestu z nich. Przez długi czas wieś była podzielona na trzy części, źródła często opisują tylko właścicieli jednej z nich, a co działo się z pozostałymi, nie zawsze jesteśmy w stanie ustalić. Mimo to dostępne informacje wystarczają, by snuć fascynującą opowieść o zmiennych losach wsi i jej właścicieli.

Jana z Chełmicy,  w 1406 roku otrzymał połowę Lutomierska i dał początek rodzinie Lutomierskich (lub Lutomirskich). Ród ten przez około 250 lat posiadał wieś Zalew. Na początku trzeba jednak zaznaczyć, że na przełomie XV i XVI wieku Zalew był podzielony między kilku właścicieli, a z trzech części Zalewa tylko jedna należała do Lutomierskich.^[1]

Jan, wnuk nestora rodu, w 1454 roku bierze udział w wojnie z Krzyżakami. Udaje mu się cało ujść z bitwy pod Chojnicami, a król Kazimierz Jagiellończyk powierza mu zadanie obsadzenia zamku w Rogóźnie. Znajduje jednak czas, by 1 lipca 1465 roku dokonać działu majątku z bratem Pawłem. Jan obejmuje: Lutomiersk wraz z wójtostwem, Czołczyn, Wrzącą oraz Zalew Pirkulino (o pochodzeniu tej nazwy więcej  w części „Pierkula i inne przezwiska”).^[2] Nadchodzi kolejne pokolenie. Baltazar, wzorem ojca, skupuje dalsze działy w Lutomiersku. W 1497 roku bierze udział w wyprawie wołoskiej, skutki tej wojny najlepiej oddaje powiedzenie: „za króla Olbrachta wyginęła szlachta”. Najprawdopodobniej i właściciel naszej wsi poległ w bukowińskich lasach pod Koźminem, kiedy to Polacy zostali pobici przez Mołdawian, Turków, Wołochów i Tatarów. Syn Baltazara, Mikołaj, w 1516 roku obejmuje dobra w Lutomiersku, Czołczynie, Parzygnojach, Wrzącej i Zalewie.^[3]

Czasem dokumenty pozwalają na bardzo dokładne odtworzenie podziału majątku Lutomierskich. Podział obejmował siedliska, pola, ogrody, domy rzemieślników i czynszowe oraz ziemie użytkowane przez mieszczan i kmieci, Zalew również podlegała podziałowi. I tak na przykład:

“Piotr (...) We Wrzącej dostał działkę, na której siedział kmieć Maciej, i gdzie drugi kmieć może się wybudować, leżącą koło “drogi wielkiej” prowadzącej do Zalewu i granic miasta. Do Zalewu prowadziła droga idąca do Prusinowic i dalej do Pabianic, i tę zapewne nazwano “drogą wielką”. Ponadto otrzymał ogrody leżące koło stawu, następnie stodoły w Zalewie wraz z trzecią częścią ogrodzonego pastwiska oraz trzecią część ogrodu na tym pastwisku. Zapewne po tej części miasta znajdował się folwark, którego połowa przypadła Piotrowi. W Zalewie dostał 2 stawy zwane Nadolny, jeden pod gajem, drugi pod zapustą, połowę nowego – zanego Chabienin, nad któym był młyn słodowy. Do jego części należeli także dwaj zagrodnicy, Jakub i Wrzosek,( czyli drobni gospodarze z niewielkimi zagrodami, zobowiązani do świadczeń i pracy na rzecz właściciela). Otrzymał ponadto opuszczone gospodarstwo zwane „Chabieńską”.^[4]  

“Koniec władztwa Lutomierskich w Lutomiersku nastąpił 1636 r. Ostatni z żyjących Lubomirskich-Baltazar,(...) sprzedał swą połowę za 30 tys.złp. Andrzejowi Grudzińskiemu. To samo zrobili jego bratankowie.” ^[5]

Dokument tu pokazany jest skanem oryginału z Archiwum Narodowego w Krakowie. Opisuje on sprzedaż i przeniesienie własności wsi Zalew na rodzinę Grudzińskich, a jednocześnie przedstawia wieś jako część tzw. „klucza lutomierskiego”, czyli zespołu pobliskich posiadłości jednego właściciela.

 

 

Mijają lata, pojawiają się kolejni właściciele. W 1690 roku Zalew przechodzi w ręce Katarzyny z Potockich Denhoffowej^[6]. Następnie wsią włada Konstancja z Kossakowskich, a po jej śmierci w 1732 roku majątek dziedziczy jej bratanek, Stanisław Kossakowski, kasztelan kamieński. Dzięki odziedziczonym prawom po Grudzińskich posiada on cały klucz lutomierski, co oznacza, że Zalew w całości lub w znacznej części  został scalony. W 1756 roku całe Żabice wraz z kluczem zostały zastawione przez kasztelana kamieńskiego Stanisławowi Zarębie, sędziemu ziemskiemu sieradzkiemu. Umowę zawarto na trzy lata, na kwotę 280 tysięcy złotych. Zaremba nie miał takiego kapitału, więc oddał połowę dóbr Maciejowi Siemińskiemu, również sędziemu sieradzkiemu, za 140 tysięcy złotych,  sumę odpowiadającą dziś około 4 milionom złotych.^[7]

W kronice z 1783 roku jako właściciel wsi wymieniony jest pan Potocki.^[8] Nic o nim więcej nie wiadomo, natomiast już następny właściciel, wielmożny Pan Otocki herbu Dołęga, to „Zalewiak” mieszkający we wsi pod numerem jeden.^[9]  W połowie stulecia właścicielami są już Witkowscy i tu po ojcu  majątek przejmuje opisana w osobnym rozdziale ostatnia właścicielka Aniela Witkowska.

Najstarsza wzmianka o wsi wspominająca Augustyna z Zalewu (Augustino de Zolowo) pojawia się w księgach ziemskich sieradzkich i pochodzi z 1386 r., w tejże samej księdze czytamy, że …

w 1393 roku  „Małgorzata z Zalewa i Machna z Zalewa przed sądem sieradzkim zeznały w sprawie dziedzictwa […], w obecności pana Jana z Wroniec, kasztelana sieradzkiego …

Wszystko skończyło się dobrze, ponieważ,

„po rozpatrzeniu słów stron i zeznań przyprowadzonych, sąd stwierdził prawo Małgorzaty, Machny i Stanisława z Zalewa do dóbr dziedzicznych położonych we wsi Zalew, z zachowaniem prawa każdego, kto by sprzeciw wniósł” ^[1]

 Z trzech części Zalewa, jakie istniały już na początku XVI w. (Zalewo Triplex, wypis z “Liber Beneficiorum” s.382) jedna należała wówczas do Lutomierskich.^[2]

Na załączonej mapie z XVI żółte kropki oznaczają wieś szlachecką, przy wsi Zalew są trzy, co potwierdza podział na trzech właścicieli. ^[3]

 

 

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich w tomie czternastym tak opisuje wieś,

„Zalew albo Zalewo, w XVI w. Zolew – wieś i folwark w powiecie łaskim, gminie Lutomiersk, parafii Mikołajewice.

Wieś posiadała 5 domów, 98 mieszkańców oraz 56 mórg ziemi.

 Folwark miał 2 domy, 31 mieszkańców i 532 morgi ziemi.

W roku 1827 Zalew liczył 15 domów i 88 mieszkańców.
Osada Zalewek miała wtedy 3 domy i 37 mieszkańców.

Na początku XVI wieku we wsi Zalewo Triplex (czyli „Trójny Zalew”) dawano dziesięcinę z wszystkich ról plebanowi w Mikołajewicach.

W roku 1552 w miejscowości Zoliew Stanisław Lutomierski płacił podatek od dwóch osad, a część Zoliew Myczków posiadała cztery osady.”

W roku 1552 w miejscowości Zoliew Stanisław Lutomierski płacił podatek od dwóch osad, a część Zoliew Myczków posiadała cztery osady.”

Bardzo interesującym źródłem informacji o mieszkańcach jest baza urodzeń, małżeństw i zgonów z lat 1775–1923.^[4]  Pierwszą osobą, której akt urodzenia odnotowano, była Agnieszka, urodzona w 1775 roku na Zalewie. Jej matką była Brygida – poza tą informacją nie zachowały się żadne inne dane. Podążając tropem nazw miejscowych i przeglądając kolejne karty ksiąg parafialnych, można natrafić na określenia takie jak: Folwark, Dwór, Młyn, Wygoda, Kolonia czy Pustkowie. Są to nazwy odnoszące się do różnych części wsi Zalew, którymi w dokumentach metrykalnych precyzowano miejsce zamieszkania danej osoby.

Z kolei w „Skorowidzu miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej”, opracowanym na podstawie pierwszego powszechnego spisu ludności z dnia 30 września 1921 roku, Zalew wymieniony jest jako miejscowość składająca się z pięciu części, obejmujących łącznie 15 budynków i 235 mieszkańców – wszyscy byli narodowości polskiej i wyznania rzymskokatolickiego. Portal „Polska w liczbach” podaje, że w 2021 roku wieś Zalew miała 277 mieszkańców, z czego 53,4% stanowiły kobiety, a 46,6% mężczyźni. W latach 1998–2021 liczba mieszkańców wzrosła o 207,8%. Współczynnik feminizacji we wsi wynosi 115 i jest nieznacznie większy od współczynnika dla województwa łódzkiego oraz większy od współczynnika dla całej Polski.^[5]