Gmina
Kalwaria Zebrzydowska

Najstarsza, największa i najbardziej oryginalna z polskich kalwarii złożona jest z 41 kaplic, kościołów i mostów połączonych duktami leśnymi i alejami z cennym starodrzewem. Obiekty sakralne powstawały stopniowo: od XVII do początków XIX w. Formy terenowe, budowle, zieleń i rzeka odwzorowują symboliczną Jerozolimę. Zespół Kulturowo-Krajobrazowy Klasztoru i Parku Pielgrzymkowego został w roku 1999 wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Decyzję podjęto na konferencji tej organizacji w Casablance (Maroko), a stosowny certyfikat nadano w maju 2000 r.

Kalwaria Zebrzydowska od początków powstania w XVII w., nierozerwalnie związana jest z rodem Zebrzydowskich, herbu Radwan. Fundator Mikołaj Zebrzydowski, później także jego potomkowie i następcy, wśród których znaleźli się Czartoryscy i Brandysowie, zadbali o to, by stała się miejscem kultu religijnego, a także miała solidne podstawy ekonomiczne.
Pobożnym zamysłem wojewody krakowskiego i senatora Mikołaja Zebrzydowskiego było stworzenie „Polskiej Jerozolimy”. I tak w roku 1600 rozpoczęto budowę - od wzniesienia na górze Żar pustelni – kościoła Ukrzyżowania i Grobu Pana Jezusa, które fundator oddał w posiadanie zakonu oo. Bernardynów i zobowiązał się do zbudowania klasztoru, którego fundacja nastąpiła w 1602 r. Prace prowadzone były w latach 1604–1609. Pierwotnie budowla była czworobokiem z wewnętrznym wirydarzem. W 1641 r. do klasztoru z pobliskiej Paszkówki koło Brzeźnicy sprowadzono obraz Matki Bożej, który zasłynął cudami i licznymi łaskami. Zapoczątkował tym samym miejscowy kult maryjny.
Aby przybywający z dalekich stron pątnicy mogli znaleźć posiłek i schronienie, u podnóży klasztoru, przy wytyczonej drodze do Zebrzydowic powstało miasteczko zwane wówczas Nowym Zebrzydowem. Pierwsza lokacja i uzyskanie praw miejskich nastąpiło w 1617 r. (druga w 1640 r.). Szybko stało się celem pielgrzymek i miejscem odpustowych jarmarków, ale przede wszystkim dumą i symbolem ziemi kalwaryjskiej. Na przecięciu dróg z Wadowic do Krakowa i z klasztoru do Zebrzydowic wytyczono Rynek w kształcie nierównego czworoboku. Wokół niego i przy wychodzących czterech ulicach postępowała stopniowa zabudowa miasta. Budynki były parterowe, drewniane, tylko gdzieniegdzie murowane. Na Rynku wzniesiono drewnianą kaplicę pod wezwaniem św. Józefa. Kaplica ta, jak i wiele innych budynków spłonęła podczas pożaru miasteczka w 1715 r. W tym samym roku miało miejsce trzecie nadanie praw miejskich.
W połowie XVII w. dzisiejsza Kalwaria liczyła około 500 mieszkańców. Głównym zajęciem ówczesnych mieszczan była praca na roli, produkcja żywności i pamiątek oraz handel odpustowy, z którego z czasem narodziła się tradycja rzemiosła i regularnych jarmarków. Początki rzemiosła na terenie Kalwarii Zebrzydowskiej sięgają XVIII w, kiedy to na terenie miasta było już ponad 40 zakładów stolarskich, zaopatrujących w meble głównie bogatych mieszczan krakowskich.
W latach 1772-1918 Kalwaria była pod panowaniem Austrii. Okres autonomii galicyjskiej (po 1860 r.) przyniósł ożywienie społeczne, gospodarcze i kulturalne. W 1884 r. doprowadzono do Kalwarii kolej. W 1885 r. powstała w mieście organizacja cechowa, która do dnia dzisiejszego rozwija swoją działalność. W mieście osiedlali się, oprócz rzeźników także i piekarze, powroźnicy i szewcy ale przede wszystkim stolarze Zainicjowane tuż przed I wojną światową (w 1914 r.) targi meblowe urządzane są do dziś. Około 1890 r. miastu nadano nazwę obowiązującą do dziś - Kalwaria Zebrzydowska wraz z potwierdzeniem praw miejskich. W 1897 r. powstała słynna na całą Polskę szkoła stolarska, a w 1898 r. gniazdo „Sokoła”. Wzniesiono w tym czasie wiele murowanych domów mieszkalnych i okazałe budynki instytucji publicznych, takie jak: kościół parafialny, synagoga, poczta i telegraf, Kasa Oszczędności i Kasa Pożyczek, gmach Sądu Powiatowego, posterunek żandarmerii. Powstały siedziby straży pożarnej czy siedziba Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” (w latach 1911-12). Bonifratrzy założyli aptekę dla której zbudowali kamienicę. Samorząd kalwaryjski cieszył się względną swobodą polityczną. Przedstawicielami mieszczan był wójt i rada miejska. W 1906 r. miasto zamieszkiwało 1476 mieszkańców. (w tym 72 stolarzy, 24 rzeźników, 10 piekarzy, 10 kowali, 7 szewców, 7 krawców, 6 młynarzy, 4 kołodziejów, 3 cieśli, 179 handlarzy i kupców - razem 360 przemysłowców).
W okresie międzywojennym miasto dwukrotnie nawiedzały katastrofalne powodzie (w latach 1925 i 1934). Od 1933 r. przez Kalwarię do Zakopanego przejeżdżały pociągi ekspresowe, słynne lukstorpedy. Od 1936 r. miasto miało komunikację autobusową z Białą i Krakowem, a od 1937 r. elektryczność. W 1939 r. zbudowano istniejący do dziś Dom Rzemiosła.
W pierwszych dniach września 1939 r. Kalwaria była na szlaku przemarszu 21. Dywizji Piechoty Górskiej z Bielska. Dowódca dywizji, gen. bryg. Józef Kustroń ze swoim sztabem w nocy z 3 na 4 września 1939 r. nocował w budynku Sądu Grodzkiego (obecnie liceum). Wydarzenie to upamiętnia tablica, odsłonięta w 2009 r. Wojska niemieckie wkroczyły do miasta 4 września 1939 r. Od października 1939 r. Kalwaria znalazła się w Generalnym Gubernatorstwie z siedzibą w Krakowie. Podczas II wojny światowej w klasztorze stacjonowało wojsko niemieckie a także zamieszkiwali partyzanci Armii Krajowej, nastąpiło przerwanie rozwoju gospodarczego oraz eksterminacja społeczności żydowskiej w Kalwarii. W chwili wybuchu wojny w mieście ludność narodowości żydowskiej liczyła około 700 mieszkańców. W 1942 r. kalwaryjskich Żydów wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu na Roztoczu. Pogrom hitlerowski przeżyło zaledwie dziesięciu z nich.
Armia Czerwona wkroczyła do Kalwarii od strony Krakowa 24 stycznia 1945 r. W latach 1945-1975 Kalwaria Zebrzydowska należała do powiatu wadowickiego w województwie krakowskim, a w latach 1975-1998 do województwa bielskiego. W lipcu 1974 r. pierwszy pociąg elektryczny dotarł do Kalwarii. Od 1990 r., podobnie jak w całej Polsce, w Kalwarii przywrócono autentyczny samorząd terytorialny z burmistrzem i radą miasta. Od 1 stycznia 1999 r. miasto należy ponownie do powiatu wadowickiego w województwie małopolskim.
Gmina miejska Kalwaria Zebrzydowska ma bogatą historię, unikalne tradycje, piękne zabytki i pełen uroku krajobraz. Wszystko to koncentrowało także uwagę świata naukowego i artystycznego, będąc inspiracją historyków kościelnych i świeckich. Należy tu wymienić m. in. prace dokumentacyjne i konserwatorskie prof. Jerzego Szablowskiego czy malarstwo i rzeźbę wybitnego artysty mieszkającego w Kalwarii Wojciecha Weissa i jego żony Aneri.
Kalwaria Zebrzydowska położona jest u podnóża Góry Żar, w dolinie pomiędzy dwoma pasmami górskimi: Beskidem Makowskim, zwanym także Średnim i Pogórzem Wielickim. Miasto przecina międzynarodowa trasa Cieszyn – Kraków (droga krajowa nr 52). Powierzchnia miasta wynosi 5,5 km2 i zamieszkuje ją około 5 tys. mieszkańców, a Cech Rzemiosł Różnych zrzesza około 500 rzemieślników, nadal głównie branży stolarskiej i branż pokrewnych.

Sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej należy dzisiaj do najciekawszych w Polsce założeń krajobrazowo-architektonicznych i do najczęściej uczęszczanych polskich miejsc pielgrzymkowych. Kilkudziesięciotysięczne rzesze pątników gromadzą się zwłaszcza podczas Chwalebnego Misterium Pańskiego w Wielkim Tygodniu oraz w czasie Misterium Pogrzebu i Triumfu Matki Bożej w sierpniu.

Kalwaria papieska

Honorowym Obywatelem Kalwarii Zebrzydowskiej jest Ojciec Święty Jan Paweł II, który w młodości wielokrotnie odwiedzał miasto, klasztor i „Dróżki Kalwaryjskie” wywyższając je słowem i czynem. Jako papież był tutaj dwukrotnie, 7 czerwca 1979 r. nadając kościołowi tytuł Bazyliki Mniejszej oraz 19 sierpnia 2002 r. w czasie obchodów 400-lecia sanktuarium odprawiając tu ostatnią mszę św. w Polsce. 14 sierpnia 1991 r. przejeżdżając samochodem z Krakowa do Wadowic zatrzymał się w Rynku i pobłogosławił zgromadzonych mieszkańców.
„Dziś tylko na krótko się tu zatrzymuję. Ale tutaj serce moje zostało na zawsze”
Jan Paweł II

prof. Andrzej Nowakowski